Darowizna, czyli akt bezinteresownej hojności, często bywa wyrazem miłości, wdzięczności lub chęci wsparcia bliskiej osoby. Czasem jednak, za tym szlachetnym gestem kryją się późniejsze rozczarowania i konflikty. Wyobraźmy sobie sytuację, w której rodzic przekazuje dziecku mieszkanie, wierząc, że ten akt pomoże mu lepiej rozpocząć dorosłe życie. Mija kilka lat, a zamiast wdzięczności, rodzic spotyka się z obojętnością, brakiem szacunku, a czasami, nawet agresją. Czy w takiej sytuacji można cofnąć darowiznę i odzyskać przekazany majątek?
W polskim prawie istnieje możliwość odwołania darowizny, ale nie jest to proste i oczywiste. Kluczową rolę odgrywa tutaj pojęcie rażącej niewdzięczności, które, choć brzmi dość niezrozumiale, w praktyce wymaga spełnienia ściśle określonych przesłanek. W tym artykule przyjrzymy się, jak prawo definiuje darowiznę, kiedy można ją odwołać oraz jakie zachowania są uznawane za rażąco niewdzięczne. Czy każde niewłaściwe zachowanie obdarowanego wystarczy, aby darczyńca mógł cofnąć swój “dar”?
Umowa darowizny – czym jest i jak działa?
Zgodnie z art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego, umowa darowizny polega na tym, że darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. To jedna z najstarszych i najpowszechniejszych form umowy, która zazwyczaj ma na celu wyrażenie wdzięczności, miłości czy wsparcia. Jest to jednak umowa szczególna, bo choć wydaje się prostym aktem hojności, niesie ze sobą również obowiązki i oczekiwania, zwłaszcza w kontekście wzajemnych relacji darczyńcy i obdarowanego.
Odwołanie darowizny – kiedy jest możliwe?
Prawo przewiduje możliwość odwołania darowizny w dwóch podstawowych przypadkach:
- Darowizna niewykonana: Zgodnie z art. 896 Kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeśli jego stan majątkowy uległ zmianie na tyle, że wykonanie darowizny zagrażałoby jego utrzymaniu lub obowiązkom alimentacyjnym.
- Rażąca niewdzięczność: Znacznie bardziej skomplikowana, ale również częstsza przyczyna odwołania darowizny to rażąca niewdzięczność obdarowanego, o której mówi art. 898 Kodeksu cywilnego. Darczyńca może odwołać darowiznę już wykonaną, jeśli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Ale co to dokładnie oznacza?
Rażąca niewdzięczność – czym to właściwie jest?
Rażąca niewdzięczność to pojęcie szerokie i niejednoznaczne. Sąd Najwyższy w wielu swoich orzeczeniach podkreślał, że nie każde niewłaściwe zachowanie obdarowanego uzasadnia odwołanie darowizny. Wymaga to indywidualnej oceny konkretnego przypadku, uwzględniając normy moralne oraz relacje między stronami.
Orzecznictwo: jak sądy interpretują rażącą niewdzięczność?
- Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 8 września 2022 r., I ACa 1169/21, LEX nr 3433281: W tej sprawie darczyńca wskazał jako podstawę odwołania darowizny wszczynanie awantur domowych, naruszanie nietykalności oraz bezzasadne rozpoczynanie postępowań karnych przez obdarowaną. Sąd uznał, że choć zachowania obdarowanej były nieprzyjemne, to jednak nie wyczerpywały znamion rażącej niewdzięczności. Zauważono, że konflikty rodzinne i negatywne emocje, nawet jeśli są bolesne, nie zawsze uzasadniają tak drastycznych kroków jak odwołanie darowizny.
- Postanowienie Sądu Najwyższego z 20 września 2023 r., I CSK 6908/22, LEX nr 3614147: Sąd podkreślił, że nie każde naganne zachowanie obdarowanego można uznać za rażącą niewdzięczność. Ocena musi być dokonywana przez pryzmat norm moralnych oraz kontekstu danej sytuacji. Nie można odwołać darowizny z powodu jednorazowych konfliktów czy nawet poważniejszych sporów rodzinnych, które wynikają z emocji lub są sprowokowane przez darczyńcę.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2003 r., IV CKN 115/01, LEX nr 137593: Sąd uznał, że rażąca niewdzięczność może obejmować przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, czci lub majątkowi darczyńcy, a także naruszenie obowiązków rodzinnych i moralnych. Musi to być działanie świadome i rozmyślne, które wykracza poza zwykłe konflikty życia codziennego.
Przykłady rażącej niewdzięczności – kiedy można odwołać darowiznę?
- Agresja fizyczna i psychiczna: Znęcanie się nad darczyńcą, zarówno fizycznie, jak i psychicznie, jest uznawane za rażącą niewdzięczność. W przypadku, gdy obdarowany stosuje przemoc lub uporczywe nękanie darczyńcy, można uznać to za podstawę do odwołania darowizny.
- Kradzież lub niszczenie mienia darczyńcy: Przestępstwa majątkowe, takie jak kradzież lub celowe niszczenie rzeczy należących do darczyńcy, również kwalifikują się jako rażąca niewdzięczność.
- Zgłoszenie fałszywego oskarżenia: Bezzasadne wnoszenie oskarżeń karnych przeciwko darczyńcy, które mają na celu wyłącznie zaszkodzenie jego reputacji, może być podstawą do odwołania darowizny.
- Odmowa pomocy w chorobie: Niewywiązanie się z obowiązków rodzinnych, jak odmowa pomocy choremu darczyńcy, może być uznane za rażącą niewdzięczność, zwłaszcza gdy darowizna była wyrazem wdzięczności za wcześniejszą opiekę.
Stan prawny: wrzesień 2024 r.
Fot. unsplash.com