Sprawy spadkowe często budzą wiele emocji, kontrowersji, potrafią skłócić członków rodziny na całe życie. Niekiedy jest to właśnie związane z koniecznością wypłaty zachowku przez jednego spadkobiercę na rzecz innego.
Zgodnie z art. 991 kc zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy należy się ½ tego, co dziedziczyliby z mocy ustawy, a jeśli są małoletni lub niepełnosprawni – 2/3. To samo dotyczy sytuacji, gdy majątek zostanie przekazany za życia na mocy darowizny jednemu lub kilku spadkobiercom ustawowym. Może to być właśnie taka sytuacja, kiedy rodzice zapisali majątek jednemu lub więcej dzieciom, a pomijając niektóre z nich. Wtedy też można domagać się zachowku.
Zachowek to rekompensata dla spadkobierców, którzy zostali przez spadkodawcę pominięci w testamencie lub też gdy spadkodawca za pomocą darowizny wyczerpał swój majątek i przekazał go czy też tylko jednemu spadkobiercy, bądź też w ogóle innym osobom spoza kręgu spadkobierców. Przepisy kodeksu cywilnego są w tych sprawach dość jednoznaczne i proste, gdyż zasadą jest, iż określonym osobom przysługuje zachowek, a więc do wyjątków należy sytuacja, gdy można tego uniknąć.
Jeśli nie doszło jeszcze do zawarcia umowy darowizny lub też spisania testamentu, najlepszym rozwiązaniem pozwalającym na uniknięcie konieczności zapłaty zachowku jest umowa dożywocia.. Zgodnie z treścią art. 908 kc , jeśli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie powinien on (przy braku odmiennej umowy) przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać wyżywienia, mieszkania, zapewnić pomoc, pielęgnację w chorobie. Co do charakteru i zakresu obowiązków, to w ustawie zawarto dość ogólną regulację, która pozostawia szerokie pole do samodzielnego uregulowania.
Umowa dożywocia różni się od darowizny tym, że jest to umowa odpłatna, bo na obu stronach umowy ciążą obowiązki, a darowizna oznacza, ze oddaje się coś bez konieczności świadczenia przez drugą stronę. Trzeba też zwrócić uwagę i pamiętać, że darowizna ze służebnością mieszkania nie jest tożsama z dożywociem i nie chroni przed wypłatą zachowku. Sprzedaż nieruchomości, nawet na rzecz spadkobiercy jako czynność odpłatana również nie generuje obowiązku wypłaty zachowku, pod warunkiem, że jest to sprzedaż prawdziwa, a nie pozorna, mająca na celu ukrycie rzeczywistej darowizny.
Trzeba też pamiętać o terminach na wniesienie pozwu o zapłatę zachowku. Należy tego dokonać w ciągu 5 lat od śmierci spadkodawcy lub też otwarcia testamentu, zależnie od danej sytuacji. Jeśli osoba domagająca się zachowku nie zachowa tego terminu, należy pamiętać o podniesieniu zarzutu przedawnienia. Oprócz tego istnieją sposoby i możliwości na zmniejszenie kwoty należnego zachowku, ale o tym będzie mowa w odrębnym wpisie.
Zachowek stanowi formę ochrony dla pominiętych spadkobierców, których nie uwzględniono w testamencie lub spadkodawca wyzbył się majątku w drodze darowizny. Należy on się w każdym wypadku, poza szczególnymi sytuacjami.