W dzisiejszych czasach kary umowne są nieodzowną składową umów występujących w obrocie gospodarczym. Nie powinno to nikogo dziwić — przecież każda ze stron umów chce zabezpieczyć swój interes. Jednakże jest różnica pomiędzy zabezpieczeniem wykonania umowy a rażącą próbą wykorzystania sytuacji prawnej/finansowej drugiego podmiotu. W rewidowanych przez nas umowach, wysokości kar umownych często są ustalane w oderwaniu od zdarzenia, jakie te kary mają chronić — wysokość kary umownej bowiem powinna być skorelowana z potencjalną szkodą, jakie może mieć miejsce, mimo tego, że skorzystanie z klauzuli kary umownej nie jest uzależnione od jej powstania.
Funkcje kary umownej
Słowem przypomnienia — kara umowna jest uregulowana w art. 483 i 484 Kodeksu Cywilnego:
Art. 483.
§ 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).
§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
Art. 484.
§ 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
§ 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Z tak sformułowanych przepisów należy uznać, iż istnieją trzy funkcje kar umownych:
kompensacyjna – ponieważ jest to zryczałtowane odszkodowanie za potencjalne szkody wyrządzone stronie;
stymulacyjna – klauzula kary umownej ma mobilizować do prawidłowego wykonania umowy;
represyjna – jak sama nazwa wskazuje, jest to “kara”.
Określając wysokość kar umownych, należ mieć na względzie jej cechy opisane powyżej. Skoro jest to instytucja, która charakteryzuje się “kompensacyjnością”, to nie sposób nie zgodzić się z Sądem Apelacyjnym w Łodzi, który w wyroku z dnia 27 listopada 2014 r. o sygn. I ACa 735/14 stwierdził, iż “Podstawą przyjęcia w umowie określonych, co do wysokości kar umownych na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania jest zawsze pewna kalkulacja przyszłej, hipotetycznej szkody, jaką poniesie strona w związku z nienależytym wykonaniem zobowiązania”. Zatem, kara umowna nie może pełnić umownego zryczałtowanego wynagrodzenia akcesoryjnego – określając jej wysokość należy brać pod uwagę przede wszystkim prognozowaną szkodę jaka może powstać po stronie wierzyciela, z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Oczywiście, nie jest obligatoryjne, aby powstała szkoda, żeby takiej kary umowną dochodzić — jednakże jej wysokość musi pozostawać w korelacji z nią.
Zawyżona kara umowna — czyli Art. 484. Kodeksu Cywilnego.
W związku z powyższym, należy zgodzić się z twierdzeniem, iż określenie odpowiedniej wysokości kary umownej nie należy do najłatwiejszych z wyzwań. Nawet jeżeli dochowamy wszelkiej staranności w tym zakresie, może zaistnieć sytuacja, gdy Sąd dojdzie do wniosku, iż należy dokonać miarkowania jej wysokości. Aby do tego doszło muszą zostać spełnione przesłanki określone w art. 484 § 2:
zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane,
kara umowna jest rażąco wygórowana
Jak wykazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 października 2017 r.o sygn. V ACa 147/17 “Oceny, czy kara w danym przypadku jest rażąco wygórowana w rozumieniu przepisu art. 484 § 2 k.c. należy dokonać w kontekście całokształtu okoliczności sprawy, a zatem uwzględniając nie tylko wysokość powstałej szkody w związku z niewykonaniem zobowiązania, ale przede wszystkim przedmiot umowy, okoliczności, na jakie kara umowna została zastrzeżona, cel tej kary, sposób jej ukształtowania, okoliczności, w jakich doszło do sytuacji uzasadniającej naliczenia kary, czy wagę i zakres nienależytego wykonania umowy”.
Po stronie dłużnika leży obowiązek udowodnienia przed Sądem zasadności wniosku o miarkowanie. Jednakże koniec końców to Sąd podejmuje decyzję czy zastosować ten mechanizm – “Instytucja kary umownej należy do praw tzw. sędziowskich, stąd też do sądu należy wybór kryteriów, na podstawie których poddaje on kontroli wysokość kary umownej”(Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 15 stycznia 2013 r. sygn. I ACa 655/12).
Stan prawny: marzec 2023 r.
Fot. pixabay.com