Testament jest nieodłącznym elementem planowania spadkowego, narzędziem pozwalającym określić, jak mają być rozdzielone nasze dobra materialne po śmierci. Ze względu na istotę tej instytucji, Kodeks Cywilny wyposażony jest w przepisy, które mają za zadanie chronić powagę testamentu. Skuteczność tej instytucji prawa spadkowego, uzależniona jest od spełnienia wszelkich wymagań wskazanych w ustawie. Przede wszystkim, aby taki dokument był ważny, nie mogą się ziścić żadne z wad oświadczeń woli przy sporządzaniu testamentu z art. 945 Kodeksu Cywilnego.
Art. 945. § 1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
pod wpływem groźby.
§ 2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Powyższy przepis stanowi przepis szczególny wobec wad oświadczeń woli wskazanych w części ogólnej KC. Paragraf pierwszy powyższego przepisu wskazuje trzy rodzaje wad oświadczeń woli:
- stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli
- błąd
- groźba
Wada oświadczenia woli wskazana w art. 945 § 1 pkt 1 powinna być utożsamiana ze stanem choroby psychicznej czy też niedorozwoju psychicznego. Taki stan może również zaistnieć w sytuacji, gdy dana osoba nie jest w stanie pokierować swoim zachowaniem w danej chwili. „Należy podkreślić, że wystarczające jest, aby wada istniała tylko w momencie składania przez spadkodawcę oświadczenia ostatniej woli. W rezultacie z jednej strony do nieważności testamentu dojdzie, jeżeli w chwili jego sporządzenia wystąpiły choćby przemijające zaburzenia czynności psychicznych (np. wskutek nadużycia alkoholu, przedawkowania lekarstw, wysokiej gorączki, braku snu), z drugiej natomiast strony testament może zostać ważnie sporządzony, gdy choroba psychiczna testatora uległa okresowemu cofnięciu (tzw. lucidum intervallum). Ocena stanu umysłowego spadkodawcy w chwili składania oświadczenia ostatniej woli wymaga najczęściej wiedzy specjalistycznej, z czym wiąże się konieczność powołania biegłego przez sąd.” J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 945.
Błąd jako wada oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu został wskazany w art. 945 § 1 pkt 2. Zgodnie z poglądem doktryny, należy definiować go jako „pozostawanie przez spadkodawcę pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu tej treści” J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 945. Błąd w tej regulacji jest rozumiany w sposób szerszy niż w ramach “zwykłych” wad oświadczeń woli, bowiem „bez znaczenia pozostaje to, czego błąd dotyczy. Oznacza to, że może on wiązać się zarówno z treścią testamentu, jak i z okolicznościami nieuregulowanymi w czynności prawnej (np. celem testowania). Ponadto błąd przy testowaniu nie musi być istotny obiektywnie.” J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 945.
Testament sporządzony pod wpływem groźby, również obarczony jest wadą oświadczenia woli. Po raz kolejny, pojęcie groźby w stosunku do testamentu, jest szersze od tego przyjętego w art. 87 KC. „Rozrządzenie testamentowe będzie dotknięte wskazaną wadą, gdy po pierwsze, grożący zapowie użycie środków powodujących niekorzystne skutki, tworząc stan zagrożenia w celu skłonienia spadkodawcy do złożenia oświadczenia woli o określonej treści. Po drugie, zachowanie grożącego wywoła obawę u testatora. Po trzecie, obawa powstała w umyśle spadkodawcy będzie stanowiła przyczynę sporządzenia przez niego testamentu” M. Maciejewska-Szałas [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 945.
Stan prawny: wrzesień 2023 r.
Fot. unsplash.com