Potrącenie jest jedną z najbardziej intuicyjnych instytucji prawa cywilnego. Już sama jej nazwa, przez swe literalne brzmienie, daje nam pewien obraz co za nią stoi. Najprościej wytłumaczyć ją na następującym przykładzie = wyobraź sobie drogi Czytelniku taką sytuację: jesteś mi coś winien, ale ja również mam wobec ciebie zobowiązanie. Zamiast przelewać sobie nawzajem pieniądze lub przekazywać świadczenia, możemy je po prostu „rozliczyć” i wzajemnie umorzyć długi do określonej wysokości. Brzmi trywialnie, ale skutecznie!
Jednak, jak to bywa w prawie, za prostotą kryje się szereg szczegółowych regulacji, które mają na celu zabezpieczenie interesów obu stron i uniknięcie nieporozumień. Kodeks cywilny precyzyjnie określa przesłanki, formę i ograniczenia stosowania potrącenia, czyniąc z niego skuteczne narzędzie w rozliczeniach między stronami. W tym artykule przyjrzymy się bliżej, czym dokładnie jest potrącenie, jakie są jego zasady oraz jakie wnioski płyną z orzecznictwa sądowego w tym zakresie.
Czym jest potrącenie?
Jak zaznaczyliśmy na wstępie tego artykułu, potrącenie to instytucja, która pozwala na wzajemne umorzenie długów w sytuacji, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami. Mechanizm potrącenia jest regulowany w art. 498 Kodeksu cywilnego, który określa następujące przesłanki:
- Obie strony muszą być jednocześnie wierzycielami i dłużnikami.
- Przedmiotem obu wierzytelności muszą być pieniądze lub rzeczy oznaczone co do gatunku i tej samej jakości.
- Wierzytelności muszą być wymagalne i dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym.
Potrącenie prowadzi do umorzenia obu wierzytelności – do wysokości wierzytelności niższej. Innymi słowy, jeśli jedna strona jest winna 5 000 zł, a druga 3 000 zł, po potrąceniu pierwsza będzie winna już tylko 2 000 zł.
Jak dokonuje się potrącenia?
Art. 499 KC wyraźnie wskazuje, że potrącenie następuje przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie to ma charakter jednostronny, co oznacza, że nie jest potrzebna zgoda drugiej strony, aby potrącenie wywarło skutek. Jednak oświadczenie to musi spełniać kilka warunków, co wynika zarówno z przepisów, jak i z orzecznictwa:
- Precyzja oświadczenia: W wyroku SN z 29 września 2021 r. (IV CSKP 62/21) stwierdzono, że oświadczenie o potrąceniu nie musi wprost wskazywać wierzytelności, jeśli z kontekstu (np. wcześniejszej korespondencji) jednoznacznie wynika, której wierzytelności dotyczy.
- Wymagalność roszczeń: Potrącenie jest możliwe tylko wtedy, gdy obie wierzytelności są wymagalne, co oznacza, że dłużnik został wcześniej wezwany do zapłaty (wyrok SA w Warszawie z 20 czerwca 2024 r., I ACa 2029/22).
Ograniczenia potrącenia
Choć potrącenie jest praktycznym narzędziem w rozliczeniach, nie zawsze jest dopuszczalne. Art. 505 KC wyłącza możliwość potrącenia w odniesieniu do:
- Wierzytelności nieulegających zajęciu, takich jak alimenty.
- Wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania.
- Wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych.
- Wierzytelności, w przypadku których potrącenie jest wyłączone przepisami szczególnymi.
Skutki potrącenia
Zgodnie z art. 499 KC, potrącenie ma moc wsteczną od chwili, gdy stało się możliwe. To oznacza, że skutki prawne rozciągają się na moment, w którym obie wierzytelności spełniały przesłanki wymagalności i dochodzenia przed sądem. Co istotne, jeżeli potrącane są wierzytelności z różnych miejsc spełnienia świadczeń, strona korzystająca z potrącenia musi pokryć wynikający z tego uszczerbek drugiej strony (art. 500 KC).
Wierzytelności przedawnione a potrącenie
Ciekawym aspektem instytucji potrącenia jest kwestia wierzytelności przedawnionych. Art. 502 KC przewiduje, że wierzytelność przedawniona może być potrącona, pod warunkiem, że w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, wierzytelność ta jeszcze się nie przedawniła.
Odpowiedzialność za podniesienie zarzutu potrącenia
Ciężar udowodnienia istnienia potrącanej wierzytelności spoczywa na stronie, która podnosi zarzut potrącenia (wyrok SN z 20 czerwca 2024 r., II CSKP 2326/22). W praktyce oznacza to, że dłużnik, który chce skorzystać z potrącenia, musi wykazać, że jego wierzytelność faktycznie istnieje i spełnia wszystkie przesłanki.
Stan prawny: listopad 2024 r.
Fot. unsplash.com