Odpowiedzialność na zasadzie winy jest jednym z kluczowych pojęć w polskim prawie cywilnym. Jest to zasada, która wpływa na sposoby ustalania odpowiedzialności prawnej oraz na ewentualne roszczenia odszkodowawcze w przypadku szkód wyrządzonych przez jedną osobę drugiej. Celem owej zasady jest ochrona praw i interesów osób poszkodowanych poprzez umożliwienie im dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w przypadku wyrządzenia im szkody. Jednocześnie, zasada ta zachowuje równowagę pomiędzy interesami poszkodowanego a interesami sprawcy, uwzględniając okoliczności i charakter szkody, jak również stopień winy sprawcy.
Odpowiedzialność ex delicto została uregulowana na kanwie art. 415 Kodeksu Cywilnego:
Art. 415. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Na pierwszy rzut oka, norma ta może wydawać się lakoniczna — jednakże z jej treści możemy wyabstrahować trzy podstawowe przesłanki odpowiedzialności deliktowej:
- czyn niedozwolony – bezprawny i jednocześnie zawiniony;
- szkoda;
- związek przyczynowy pomiędzy czynem niedozwolonym a szkodą
W nauce prawa cywilnego przyjmuje się, iż szkoda mu powstać w konsekwencji zachowania człowieka — zarówno w postaci działania, jak i zaniechania. „Mówiąc o „działaniu”, wskazuje się na aktywne czynności o charakterze psychofizycznym. Zaniechanie jest natomiast negatywnym odpowiednikiem konkretnego działania, które przez daną osobę powinno być w określonych realiach podjęte. Innymi słowy, „zaniechanie” od strony negatywnej może być definiowane jako „niepodjęcie określonego działania lub zespołu działań”, które sprawca czynu mógł i powinien był podjąć w określonym układzie stosunków faktycznych” L. Jantowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 415.
Kiedy ustalimy dane zachowanie określonej osoby, należy zbadać, czy czyn, którego się dopuściła, przejawia znamiona “bezprawności”. W nauce prawa cywilnego przyjmuje się, iż bezprawnością jest możliwość przypisania „obiektywnej nieprawidłowości zachowania sprawcy czynu”. „Bezprawność oznacza relację pomiędzy zachowaniem a normą postępowania, przy czym nie chodzi wyłącznie o normy prawne, ale także o normy o charakterze aksjologicznym, wyznaczone przez zasady współżycia społecznego czy też dobre obyczaje” L. Jantowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 415.
W końcowej fazie procesu badania czy dana osoba jest odpowiedzialna ex delicto, należy sprawdzić, czy bezprawne zachowanie sprawcy jest “zawinione”. „Wina – w uzupełnieniu do bezprawności – stanowi element subiektywny, od którego zaistnienia zależy powstanie odpowiedzialności ex delicto. W Kodeksie cywilnym, a w szczególności w art. 415, brak jest definicji legalnej pojęcia winy” L. Jantowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 415. W nauce prawa cywilnego wyróżnia się winę umyślną, jak i nieumyślną, jednakże dla odpowiedzialności z art. 415, niniejszy podział nie ma większego znaczenia, ponieważ z jego treści nie wynika, iż niniejsza dychotomia ma jakąkolwiek regulacyjną relewancję.
Stan prawny: lipiec 2023 r.
Fot. unsplash.com