W dyskusji na temat własności intelektualnej oraz praw autorskich, kluczowe znaczenie nabiera koncepcja „utworu” w kontekście Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Rozważania dotyczące definicji, charakterystyki oraz zakresu ochrony utworu w kontekście wspomnianego aktu prawnego ujawniają skomplikowaną, wielowątkową problematykę, związaną z praktycznymi aspektami stosowania norm prawnych. W kontekście niniejszego artykułu skupmy się na analizie pojęcia „utworu” – jego definicji, istoty oraz ram prawnych, uwzględniając przy tym bogactwo orzecznictwa oraz literatury przedmiotu, które kształtują obecne rozumienie tego pojęcia w polskim porządku prawnym.
Definicję utworu odnajdziemy w art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
Art. 1. 1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
- wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
- plastyczne;
- fotograficzne;
- lutnicze;
- wzornictwa przemysłowego;
- architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
- muzyczne i słowno-muzyczne;
- sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
- audiowizualne (w tym filmowe),
Definicja zawarta w ustawie, ze względu na swój generalny charakter, jest przedmiotem wielu dyskursów. Najczęściej odbywa się to na przykładach konkretnych przejawów twórczości, które mogą, lecz nie muszą spełniać przesłanek zawartych w niniejszym przepisie. Popularne w ostatnim czasie modele językowe, nazywane “sztuczną inteligencją”, również są w stanie produkować swoiste “utwory”, tylko czy one podlegają ochronie ustawowej? „Utworem jest przejaw działalności człowieka (inaczej: dzieło). Spełniwszy warunki wskazane w przepisie, osoba fizyczna może doprowadzić do powstania przedmiotu prawa autorskiego. Nie stanowią utworu wytwory generowane przez aplikacje komputerowe, które imitują ludzki proces kreacji (tzw. sztuczna inteligencja). Żeby uznać określony rezultat za utwór, człowiek musi mieć decydujący wpływ na jego powstanie (nadając mu cechy, które sprawiają, że ma twórczy i indywidualny charakter).” A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 1.
Bardzo ważną cechą danego dzieła, która sprawia, że można nazwać go “utworem” jest jego “nowość”. „Dzieło jest przejawem działalności twórczej, jeśli jest nowe przynajmniej dla jego autora. Nie może ono zostać w całości zapożyczone z istniejącego zasobu dóbr intelektualnych. Przesłankę przejawu działalności twórczej należy zatem rozumieć jako posiadanie przez utwór nowości subiektywnej (nowości dla twórcy). Istnienie tej przesłanki nie wystarczy dla powstania ochrony. Wiele osób może stworzyć bardzo podobne przedmioty, które nie będą się nawzajem wyróżniać. Dlatego, aby nie rozszerzać niepotrzebnie zakresu ochrony przyznawanej twórcom, ustawodawca wymaga od utworu dodatkowej przesłanki – indywidualnego charakteru. Przesłanki uznania przedmiotu za utwór muszą być spełnione łącznie.” A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 1.
Ustęp drugi niniejszego przepisu wskazuję na przykładowe formy dzieł, które mogą być “utworami”. Użyte sformułowanie “w szczególności” przesądza, iż powyższy katalog nie jest zamknięty — tzn. utworem mogą być też przejawy działalności w nim niewymienione. „Zawarty w przepisie katalog dzieł jest przykładowy, o czym świadczy poprzedzający go zwrot „w szczególności”. Wśród nich znajdują się m.in. dzieła piśmiennicze (tzn. wyrażone znakami pisma), dzieła o walorach użytkowych, dzieła sztuki czy utwory muzyczne. Niektóre z nich (utwory audiowizualne) są chronione na szczególnych zasadach. Wyrazem tego jest poświęcenie im odrębnych, dedykowanych przepisów.” A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 1.
Stan prawny: październik 2023 r.
Fot. unsplash.com