Prawo spadkowe to dziedzina, z którą prawdopodobnie prędzej czy później większość z nas będzie miała do czynienia. Dla osoby, która nie ma na co dzień styczności z tym zakresem prawa, może on wydawać się skomplikowany, a z doświadczenia zawodowego, mogę z pełną odpowiedzialnością stwierdzić, iż poszczególne terminy związane ze spadkobraniem, często wprowadzają naszych klientów w zakłopotanie. Gdy przychodzi do rozporządzeń testamentowych, takie pojęcia jak „zapis” czy „polecenie” mogą budzić wątpliwości i rodzić pytania: czym właściwie różnią się te instytucje?
W życiu codziennym testament prawidłowo kojarzony jest z ostatecznym wyrazem woli zmarłej osoby, a precyzyjne zrozumienie, jakie konsekwencje mają takie instytucje prawa jak zapis czy polecenie, jest kluczowe dla prawidłowego zrealizowania ostatniego życzenia naszych bliskich.
Zapis testamentowy
Zapis testamentowy jest formą rozrządzenia majątkiem przez spadkodawcę, która polega na zobowiązaniu spadkobiercy ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz innej osoby, zwanej zapisobiercą (UWAGA: nie jest błędną powyższa wersja sformułowania – ustawa mówi o “zapisobiercy” nie “zapisobiorcy”). W praktyce oznacza to, że spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę do przekazania określonego składnika majątku – może to być rzecz ruchoma, nieruchomość lub nawet prawo majątkowe.
Zgodnie z art. 968 § 1 Kodeksu cywilnego:
„Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).”
To oznacza, że zapisobierca nie jest pełnoprawnym spadkobiercą – jego prawo ogranicza się do określonego przedmiotu, a nie do całości spadku. Zapisobierca może żądać wykonania zapisu zaraz po ogłoszeniu testamentu, chyba że spadkodawca wyraził odmienną wolę (art. 970 KC).
„Zapis zwykły (czyli legat damnacyjny) polega na przeznaczeniu w testamencie oznaczonej osobie (zapisobiercy zwykłemu) świadczenia majątkowego, które po śmierci spadkodawcy obowiązany będzie spełnić dłużnik (spadkobierca lub zapisobierca). Konstrukcja prawna zapisu zwykłego opiera się więc na powstaniu z chwilą otwarcia spadku zobowiązania, w którym pozycję wierzyciela przyjmuje zapisobierca. Zapisobierca, w odróżnieniu od spadkobierców będących sukcesorami uniwersalnymi, nie dziedziczy więc przeznaczonej dla niego korzyści z chwilą otwarcia spadku, lecz uzyskuje jedynie wierzytelność, której wykonanie doprowadzi w przyszłości do nabycia przez niego korzyści.” A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, Warszawa 2024, art. 968.
Zapis windykacyjny – szczególna forma zapisu
Zapis windykacyjny to szczególna forma zapisu testamentowego, która została wprowadzona do polskiego porządku prawnego w 2011 roku. W przeciwieństwie do zwykłego zapisu, zapis windykacyjny pozwala zapisobiercy nabyć przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku, czyli z momentem śmierci spadkodawcy. Zapis ten musi być sporządzony w formie aktu notarialnego.
Art. 981¹ § 1 KC stanowi:
„W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).”
Zapis windykacyjny może dotyczyć określonej rzeczy oznaczonej co do tożsamości, zbywalnego prawa majątkowego, przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego czy nawet ustanowienia służebności. Warto zaznaczyć, że jeśli przedmiot zapisu windykacyjnego nie należy do spadkodawcy w chwili jego śmierci, zapis ten jest bezskuteczny (art. 981² KC).
„Najistotniejszą cechą konstrukcyjną zapisu windykacyjnego jest nabycie ex lege z chwilą otwarcia spadku przez zapisobiercę windykacyjnego zapisanego mu przedmiotu. Zapis windykacyjny, w odróżnieniu od zapisu zwykłego (wywołującego tylko skutki obligacyjne), wywołuje w chwili otwarcia spadku skutek rzeczowy polegający na tym, że zapisobierca windykacyjny od razu staje się właścicielem rzeczy lub uprawnionym z tytułu zapisanych praw i ta cecha zbliża go do statusu spadkobiercy. Pozycja zapisobiercy windykacyjnego jest więc silniejsza od pozycji zapisobiercy zwykłego; jako właściciel może od razu wystąpić z roszczeniem windykacyjnym w celu wejścia w posiadanie zapisanych mu rzeczy, niezależnie od tego, kto aktualnie nimi włada, wobec czego nie jest narażony na oczekiwanie, aż dojdzie do ustalenia kręgu spadkobierców” A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, Warszawa 2024, art. 981(1).
Polecenie testamentowe
Polecenie testamentowe to kolejna instytucja prawa spadkowego, która pozwala spadkodawcy nałożenie na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązku wykonania określonego działania lub zaniechania, bez wskazywania konkretnej osoby jako wierzyciela. Polecenie testamentowe nie tworzy żadnego prawa majątkowego dla osoby trzeciej, lecz może być realizowane zarówno przez spadkobiercę, jak i zapisobiercę.
Art. 982 KC definiuje polecenie testamentowe w następujący sposób:
„Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie).”
Polecenie może dotyczyć zarówno spraw majątkowych, jak i niemajątkowych. Na przykład, spadkodawca może żądać od spadkobiercy opieki nad grobem rodzinnym, wsparcia finansowego dla określonej osoby lub wsparcia instytucji charytatywnej. Co istotne, realizacja polecenia jest obowiązkiem spadkobiercy, ale nikt nie może bezpośrednio egzekwować jego wykonania, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Wykonania polecenia może żądać także organ państwowy, jeśli polecenie ma na celu interes społeczny (art. 985 KC).
„Ustawa określa przedmiot polecenia pojęciem obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania, które jest na tyle ogólne, że mieści w sobie każdy rodzaj świadczenia, w tym zwłaszcza świadczenie niemajątkowe. Polecenie jest zatem jedynym rozrządzeniem testamentowym pozwalającym na nakładanie na inne osoby obowiązków niemajątkowych. Podmiotami zobowiązanymi do wykonania polecenia mogą być, w myśl art. 982, spadkobiercy ustawowi lub testamentowi oraz zapisobiercy (lege non distinguente – zapisobiercy zwykli oraz zapisobiercy windykacyjni), jak również dalsi zapisobiercy, co wynika z art. 983. Listę tę trafnie uznaje się za zamkniętą, albowiem nie byłoby właściwe obciążaniem poleceniem innej osoby, która nie uzyskała korzyści ze spadku, uzasadniającej jej obowiązek z tytułu polecenia” A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, Warszawa 2024, art. 982.
Stan prawny: październik 2024 r.
Fot. unsplash.com