Zadatek oraz zaliczka są określeniami, które na pierwszy rzut oka mają takie samo znaczenie – jestem wręcz przekonany, że jeśli zapytalibyśmy przypadkowego przechodnia czy według niego te dwie instytucje, mają taki sam charakter, zapewne odpowiedziałby twierdząco. Przechodzień ten jednak, mógłby wykazać się odrobiną sprytu i dojść do wniosku, że skoro przedstawiciel kancelarii prawnej pyta go na ulicy czy istnieje jakaś relewantna dystynkcja pomiędzy tymi dwoma słowami, to mógłby założyć, iż rzeczywiście coś może być na rzeczy i jednak te dwa określenia mogą się różnić. W takim wypadku nasz wyimaginowany przechodzień miałby rację.
Zadatek – definicja, rola i zastosowanie
Zadatek to uregulowana w prawie cywilnym instytucja, której zasady wynikają z art. 394 Kodeksu cywilnego. Stanowi on formę zabezpieczenia wykonania umowy, a także instrument dyscyplinujący strony do wywiązania się z jej postanowień.
Zgodnie z przepisami, zadatek:
- jest wręczany przy zawarciu umowy lub w bezpośrednim związku czasowym z jej zawarciem;
- w przypadku wykonania umowy zostaje zaliczony na poczet świadczenia strony, która go wręczyła (chyba że nie jest to możliwe – wtedy podlega zwrotowi);
- w razie niewykonania umowy z winy jednej ze stron, może zostać zatrzymany przez stronę poszkodowaną lub żądany w podwójnej wysokości, jeśli była ona stroną wręczającą zadatek;
- podlega zwrotowi w sytuacjach, gdy niewykonanie umowy wynika z okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, lub w przypadku rozwiązania umowy za porozumieniem stron.
Wysokość zadatku nie jest określona w przepisach, co oznacza, że strony mogą swobodnie ustalić jego wartość w umowie. Przyjmuje się jednak, że zadatek powinien stanowić raczej mniejszą część całości świadczenia, aby spełniał swoją rolę zabezpieczającą, a nie prowadził do nadmiernego obciążenia jednej ze stron.
Zaliczka – definicja, charakter i konsekwencje
Zaliczka jest pojęciem często stosowanym w życiu codziennym, jednak nieuregulowanym bezpośrednio w Kodeksie cywilnym. Stanowi ona część świadczenia, które jest wpłacane przed wykonaniem umowy. Zaliczka ma przede wszystkim charakter przedpłaty i nie pełni funkcji sankcyjnej.
„Zadatek o skutkach wynikających z art. 394 należy przede wszystkim odróżnić od zaliczki, a więc części świadczenia spełnianej na poczet świadczenia zasadniczego. Różnią się one możliwością ich zwrotu stronie, która je dała, w razie niewykonania przez nią umowy.” B. Gliniecki [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2024, art. 394.
W przypadku niewykonania umowy, zaliczka podlega zwrotowi niezależnie od przyczyny, chyba że umowa stanowi inaczej. Jeśli jednak strona pobierająca zaliczkę ponosi odpowiedzialność za niewykonanie umowy, osoba wpłacająca może dodatkowo dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych wynikających z art. 471 Kodeksu cywilnego.
Zadatek i zaliczka w orzecznictwie sądowym
W orzecznictwie podkreśla się szczególną rolę zadatku jako formy sankcji za niewykonanie umowy. Przykładowo, w wyroku Sądu Najwyższego z 30 lipca 2024 r. (II CSKP 1106/23) stwierdzono, że:
„Zadatek jest szczególną umowną sankcją za niewykonanie umowy. Jego podstawową funkcją jest dyscyplinowanie stron w dotrzymaniu zawartej umowy, potwierdzonej zadatkiem.”
Z kolei w postanowieniu Sądu Najwyższego z 15 listopada 2022 r. (I CSK 3743/22) wskazano, że:
„Jeżeli strony chcą skutecznie zastrzec zadatek, którego wręczenie ma nastąpić później niż zawarcie umowy, powinny zamieścić w umowie odpowiednie postanowienie określające termin dania zadatku.”
Stan prawny: styczeń 2025 r.
Fot. unsplash.com